Tác động của Cách mạng Công nghiệp 4.0: Toàn cầu, Khu vực và Việt Nam

Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) đang diễn ra mạnh mẽ trên phạm vi toàn cầu, định hình lại thế giới chúng ta sống và làm việc. Sự phát triển đột phá của các công nghệ cốt lõi như Trí tuệ Nhân tạo (AI), mạng 5G, và công nghệ sinh học đã tạo ra những tác động sâu sắc và toàn diện, ảnh hưởng đến mọi mặt đời sống xã hội, từ an ninh, chính trị đến kinh tế và xã hội. Việc hiểu rõ những tác động này là vô cùng cần thiết để các cá nhân, tổ chức và quốc gia có thể tận dụng cơ hội và ứng phó hiệu quả với những thách thức mà thời đại 4.0 mang lại.

Tìm hiểu thêm về khái niệm thời đại 4.0 là gì để có cái nhìn tổng quan về xu hướng chuyển đổi hiện nay.

Tác động ở cấp độ toàn cầu

CMCN 4.0 đã tạo ra những thay đổi lớn lao, định hình lại cục diện thế giới trên nhiều phương diện.

Ảnh hưởng đến An ninh – Chính trị

Công nghệ hiện đại giúp các quốc gia ứng phó hiệu quả hơn với các thách thức an ninh phi truyền thống. Công nghệ sinh học đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển vaccine nhanh chóng để đối phó với đại dịch như COVID-19, hạn chế bất ổn toàn cầu. AI và mạng 5G hỗ trợ nhận diện và ứng phó sớm với rủi ro an ninh mạng, thiên tai (sóng thần, bão lũ), và các vấn đề xuyên quốc gia như khủng bố.

Tuy nhiên, CMCN 4.0 cũng thúc đẩy cuộc đua công nghệ khốc liệt giữa các cường quốc, dẫn đến cạnh tranh chiến lược và bất ổn địa chính trị. Các quốc gia không chỉ đầu tư mạnh vào R&D, chính sách hỗ trợ doanh nghiệp trong nước mà còn áp dụng các biện pháp kiềm chế đối thủ. Cuộc cạnh tranh Mỹ – Trung, đặc biệt trong các lĩnh vực như AI (Trung Quốc được đánh giá đang thu hẹp khoảng cách và có thể vượt Mỹ), mạng 5G (Huawei), nhận diện khuôn mặt (Alibaba, Tencent, Baidu), là minh chứng rõ nét. Điều này tạo áp lực “chọn phe” cho các quốc gia nhỏ hơn và làm gia tăng rủi ro toàn cầu.

Sự gia tăng kết nối internet trong CMCN 4.0 cũng đặt ra thách thức lớn về an ninh mạng và bảo mật thông tin. Tấn công mạng ngày càng tinh vi và đa dạng. Theo Ủy ban châu Âu (EC), số vụ tấn công mạng ở châu Âu tăng 75% (năm 2020), nhắm vào y tế, tài chính, năng lượng, hạ tầng. Vụ căng thẳng giữa Mỹ và Huawei về nguy cơ gián điệp thông qua công nghệ 5G cho thấy vấn đề an ninh mạng có thể làm gia tăng căng thẳng quốc tế.

Một rủi ro tiềm ẩn khác là khả năng xảy ra chiến tranh sử dụng vũ khí công nghệ mới và vũ khí sinh học. Việc đầu tư vào ứng dụng AI trong quân sự (robot, tên lửa hành trình, tàu ngầm, drone) và tiến bộ công nghệ sinh học mang lại lợi thế quân sự, nhưng nếu không kiểm soát chặt chẽ, chúng có thể trở thành thảm họa cho nhân loại.

Ứng dụng công nghệ y tế trong thời đại Cách mạng Công nghiệp 4.0

Ảnh hưởng đến Kinh tế

CMCN 4.0 là động lực chuyển đổi nền kinh tế truyền thống sang kinh tế tri thức và đổi mới sáng tạo. Các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây và CMCN 4.0 hiện tại đều góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Nghiên cứu của PwC dự báo AI có thể tăng GDP thế giới thêm 14% (tương đương 15,7 nghìn tỷ USD) vào năm 2030. Đổi mới công nghệ làm tăng năng suất lao động, thu nhập, tiêu dùng và đầu tư. Chi phí giao thông, liên lạc giảm, chuỗi cung ứng toàn cầu hiệu quả hơn, chi phí thương mại bớt đi. Những yếu tố này mở rộng thị trường, thúc đẩy thương mại và đầu tư toàn cầu.

Tuy nhiên, CMCN 4.0 làm gia tăng khoảng cách phát triển và định hình lại bản đồ kinh tế. Các nền kinh tế dựa trên công nghệ sẽ chiếm ưu thế, trong khi các nền kinh tế dựa vào tài nguyên hoặc lao động giá rẻ dần mất lợi thế. Các nước đang phát triển đối mặt nguy cơ tụt hậu nếu không bắt kịp, trong khi các nước phát triển tận dụng lợi thế tài chính và nhân lực chất lượng cao để bứt phá. Điều này khiến cục diện kinh tế thế giới ngày càng mất cân bằng và tiềm ẩn nhiều rủi ro.

Ảnh hưởng đến Xã hội

Các cuộc cách mạng công nghiệp đều tạo ra những biến động xã hội nhưng nhìn chung làm tăng năng suất, cải thiện vật chất và tinh thần cho con người. Chúng thúc đẩy cải cách chính trị và thể chế (dân chủ, quyền lợi công đoàn, luật thuế, an sinh xã hội). Nhờ tiến bộ công nghệ, thế giới ứng phó tốt hơn với thách thức toàn cầu như môi trường (biotech xử lý ô nhiễm) và y dược (phát triển vaccine, chẩn đoán, thuốc). Đặc biệt, việc sản xuất vaccine COVID-19 cho thấy vai trò quan trọng của công nghệ sinh học.

CMCN 4.0 cũng thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động, thay đổi cả về số lượng và bản chất công việc. Các ngành nghề đòi hỏi sáng tạo trong khoa học, thiết kế, văn hóa, nghệ thuật, giải trí, truyền thông, giáo dục, y tế ngày càng phát triển.

Tuy nhiên, CMCN 4.0 cũng gây ra bất bình đẳng và chênh lệch phát triển. Theo nhà kinh tế học Angus Deaton, mỗi cách mạng công nghiệp đều dẫn đến một giai đoạn phân kỳ, gia tăng khoảng cách giữa các quốc gia. CMCN 4.0 thúc đẩy phân công lao động theo hướng ưu tiên công việc sáng tạo, giảm thiểu công việc chân tay, lặp đi lặp lại. Nhiều lĩnh vực có khả năng tự động hóa cao như chế tạo, điện thoại viên, khai thuế, giám định bảo hiểm đang bị thay thế một phần hoặc hoàn toàn. Robot tư vấn xuất hiện trong tài chính – ngân hàng. Hậu quả là một bộ phận lao động sẽ phải nghỉ việc hoặc tìm việc khác, đối mặt nguy cơ thất nghiệp dài hạn.

Tự động hóa sản xuất trong ngành chế tạo nhờ Cách mạng Công nghiệp 4.0

Tác động tại khu vực Đông Nam Á

Đông Nam Á, với dân số trẻ và tầng lớp trung lưu tăng nhanh, coi CMCN 4.0 là cơ hội lớn để bứt phá nhờ chuyển đổi sang kinh tế số.

Ảnh hưởng đến An ninh – Chính trị

Ứng dụng công nghệ từ CMCN 4.0 góp phần bảo đảm an ninh quốc gia trong khu vực. Singapore là ví dụ đi đầu, nghiên cứu ứng dụng AI trong sinh trắc học, robot cứu nạn, chống drone. Nước này dự kiến tự động hóa hoàn toàn kiểm soát an ninh nhập cảnh vào năm 2025 bằng công nghệ nhận dạng.

Tuy nhiên, sự phát triển công nghệ cũng làm gia tăng tội phạm công nghệ cao, tác động không nhỏ đến an ninh khu vực, nơi có tỷ lệ người dùng internet cao. Các hình thức lừa đảo (email doanh nghiệp, giả mạo, mã độc tống tiền, đánh cắp dữ liệu thương mại điện tử, lừa đảo trực tuyến) ngày càng phức tạp. Mã độc tống tiền tăng mạnh, đặc biệt trong COVID-19 nhắm vào bệnh viện, cơ quan hành chính. Đánh cắp tiền ảo cũng gia tăng.

Sự chênh lệch năng lực công nghệ giữa các nước trong khu vực khiến các nước kém phát triển khó ứng phó hiệu quả. Chỉ cần một mắt xích yếu kém cũng có thể khiến an ninh bảo mật khu vực gặp nguy hiểm.

Ảnh hưởng đến Kinh tế

Kinh tế số ở Đông Nam Á phát triển mạnh mẽ, đạt 100 tỷ USD năm 2019, gấp 3 lần so với 2016. Việt Nam và Indonesia dẫn đầu với tốc độ tăng trưởng hơn 40%/năm. Malaysia, Philippines, Singapore, Thái Lan đạt 20-30%. Nhiều chuyên gia dự báo kinh tế số Đông Nam Á có thể đạt 300 tỷ USD vào năm 2025, trở thành top 5 thế giới.

Thương mại điện tử là ngành tăng trưởng nhanh nhất, đạt 62 tỷ USD năm 2020 (tăng 63%), dự kiến 172 tỷ USD vào 2025. Chuyển đổi số cũng tạo cơ hội cho tài chính, y tế, giáo dục.

Tuy nhiên, chuyển đổi sang kinh tế số tác động lớn đến doanh nghiệp nhỏ và vừa (MSME), vốn chiếm phần lớn ở Đông Nam Á. MSME khó khăn trong việc đầu tư công nghệ mới và thích nghi, tạo áp lực cạnh tranh với doanh nghiệp lớn/nước ngoài. Việc điều chỉnh thể chế, chính sách, quy định pháp lý cho kinh tế số cũng là thách thức đối với cả cơ quan nhà nước và doanh nghiệp.

Để chuẩn bị cho tương lai nghề nghiệp trong bối cảnh chuyển đổi số này, việc tư vấn hướng nghiệp cho học sinh THPT trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Ảnh hưởng đến Xã hội

CMCN 4.0 tiềm ẩn thách thức lớn về việc làm. Khoảng 54-56% công việc hiện tại ở Campuchia, Indonesia, Malaysia, Philippines, Thái Lan và Việt Nam có nguy cơ bị tự động hóa. Dệt may và da giày là những ngành chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do tính lặp đi lặp lại. ILO thống kê 2/3 trong số 9,2 triệu lao động dệt may/da giày ở Đông Nam Á đối mặt nguy cơ, trong đó 88% lao động Campuchia, 64% Indonesia trong ngành này bị ảnh hưởng nặng nề bởi tự động hóa.

Tác động đối với Việt Nam

Việt Nam được đánh giá có khả năng thích ứng tương đối tốt với CMCN 4.0 nhờ môi trường phát triển công nghệ và nguồn nhân lực chất lượng cao trong ngành công nghệ.

Ảnh hưởng đến An ninh – Chính trị

Việt Nam đã chủ động khai thác cơ hội từ CMCN 4.0, tỷ lệ ứng dụng thành quả công nghệ ngày càng tăng. Tuy nhiên, sự năng động và bùng nổ công nghệ khiến tỷ lệ tham gia internet của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và người dân tăng, trở thành mục tiêu tấn công mạng. Số vụ tấn công vào website chính phủ, tài chính, ngân hàng, hạ tầng thông tin, doanh nghiệp tăng nhằm đánh cắp thông tin, bí mật nhà nước, sở hữu trí tuệ. Kaspersky báo cáo Việt Nam có số lượng máy tính điều khiển hệ thống công nghiệp bị tấn công mạng nhiều nhất thế giới, gần 70%. Hạ tầng mạng còn nhiều lỗ hổng. Thực trạng này tiềm ẩn nguy cơ lợi dụng không gian mạng để kích động biểu tình, phát tán thông tin xấu, sai sự thật, chống phá chế độ, ảnh hưởng trực tiếp đến ổn định chính trị – an ninh.

Người dùng trải nghiệm công nghệ 5G tại Việt Nam – Thành quả của Cách mạng Công nghiệp 4.0

Ảnh hưởng đến Kinh tế

CMCN 4.0 mở ra nhiều cơ hội cho Việt Nam. Tiềm năng chuyển đổi số và sự cải thiện hạ tầng công nghệ thông tin, nhân lực, thể chế là điều kiện để Việt Nam tận dụng tối đa cơ hội. Nhiều lĩnh vực như thương mại điện tử, du lịch, IT, tài chính – ngân hàng, giáo dục, y tế, chính phủ điện tử sẽ hưởng lợi. Việc hội nhập sâu rộng (CPTPP, EVFTA) tạo điều kiện tiếp cận công nghệ sản xuất mới, tham gia chuỗi giá trị toàn cầu, đổi mới mô hình tăng trưởng, tăng năng suất lao động, rút ngắn khoảng cách phát triển. Dự báo tới 2030, CMCN 4.0 có thể đóng góp 28,5 – 62,1 tỷ USD cho nền kinh tế Việt Nam (tương đương 7-16% GDP).

Tuy nhiên, CMCN 4.0 cũng tạo áp lực lớn cho một số ngành như năng lượng, chế tạo, dệt may, điện tử trong trung hạn. Việt Nam được cho là vẫn ở trình độ tương ứng CMCN 2.0 với công nghệ lạc hậu, thâm dụng lao động, chủ yếu tham gia khâu gia công, lắp ráp giá trị thấp. Phần lớn doanh nghiệp Việt Nam là MSME, gặp rào cản chuyển đổi số: thiếu kỹ năng số/nhân lực (17%), thiếu hạ tầng IT đủ mạnh (16,7%), thiếu tư duy/văn hóa số (15,7%) (báo cáo Cisco 2018).

Tìm hiểu về thành tựu cách mạng công nghiệp lần 4 sẽ giúp thấy rõ hơn những chuyển đổi tích cực đang diễn ra.

Ảnh hưởng đến Xã hội

Tại Việt Nam, 86% lao động ngành dệt may và giày dép có nguy cơ cao mất việc làm do CMCN 4.0. Đây là con số đáng kể vì đây là những ngành sử dụng nhiều lao động nhất (dệt may ~2,3 triệu, 78% nữ; giày dép ~0,98 triệu, 74% nữ). Trong đó, nhiều lao động ít kỹ năng (17% dệt may, 26% giày dép trình độ tiểu học) và không còn trẻ (từ 36 tuổi trở lên chiếm tỷ lệ lớn: 35,84% dệt may, 25,37% giày dép).

Kết luận

Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư mang đến cả cơ hội và thách thức to lớn cho các quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển như Việt Nam, trong hành trình rút ngắn khoảng cách phát triển thông qua chuyển đổi kinh tế số. Tuy nhiên, quá trình này cũng đặt ra nhiều áp lực khi Việt Nam hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu. Việc lựa chọn con đường phát triển khéo léo, phù hợp với bối cảnh và năng lực quốc gia, là bước đi then chốt để vừa giảm thiểu rủi ro, vừa tối đa hóa những lợi ích mà CMCN 4.0 mang lại.

Tài liệu tham khảo:

(1) Báo điện tử Chính phủ: “Mỹ dẫn đầu thế giới trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo”, http://baochinhphu.vn/Khoa-hoc-Cong-nghe/My-dan-dau-the-gioi-trong-linh-vuc-tri-tue-nhan-tao/420696.vgp, ngày 25-1-2021
(2) Lê Đình Tĩnh: “Quan hệ Mỹ – Trung thập niên 2011 – 2020, dự báo đến 2030: Tác động đến cục diện thế giới, khu vực châu Á – Thái Bình Dương và Việt Nam”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học: “Thế giới trong thập niên 2011 – 2020, dự báo đến năm 2030: Tác động đến Việt Nam và đề xuất chính sách”, Hội đồng Lý luận Trung ương phối hợp với Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức năm 2019
(3) Đặng Xuân Thanh: “Các vấn đề toàn cầu và tác động đến Việt Nam”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học: “Thế giới trong thập niên 2011 – 2020, dự báo đến năm 2030: Tác động đến Việt Nam và đề xuất chính sách”, Tlđd
(4) Các cuộc tấn công mạng được chia thành ba loại chính: 1- Tấn công mạng nhằm vào bộ máy chính phủ hoặc liên quan tới hoạt động tình báo, gián điệp chính trị; 2- Tấn công nhằm đánh cắp thông tin doanh nghiệp và các hồ sơ cá nhân; 3- Tấn công vào hệ thống tài chính, ngân hàng nhằm chiếm đoạt tài sản.
(5) Xem: “What’s the real value of AI for your business and how can you capitalise?”, https://www.pwc.com/gx/en/issues/analytics/assets/pwc-ai-analysis-sizing-the-prize-report.pdf, 2020
(6) Nguyễn Thắng: “Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và tác động đến Việt Nam”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học: “Thế giới trong thập niên 2011 – 2020, dự báo đến năm 2030: Tác động đến Việt Nam và đề xuất chính sách”, Tlđd
(7) Angus Deaton: Cuộc đào thoát vĩ đại, Nxb. Hồng Đức, Hà Nội, 2016, tr. 156
(8) Xem: Huỳnh Nguyễn Tường Vy: “Tình hình tội phạm sử dụng công nghệ cao tại Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á”, https://tanbinh.hochiminhcity.gov.vn/web/neoportal/-/tinh-hinh-toi-pham-su-dung-cong-nghe-cao-tai-hiep-hoi-cac-qnoc-gia-ong-nam-a-viet-tat-asean-?inheritRedirect=true, ngày 1-6-2021
(9) ILO: “ASEAN in transformation: How Technology is Changing Jobs and Enterprises”, https://www.ilo.org/actemp/publications/WCMS_579553/lang–en/index.htm
(10) Huyền Chi: “An ninh mạng – bài toán khó của ASEAN trong thời đại 4.0”, Báo Công an nhân dân điện tử, https://cand.com.vn/Van-de-hom-nay-thoi-su/ASEAN-muc-tieu-hang-dau-cua-hacker-i491408/, ngày 15-9-2018
(11) Thạch Huê: “Đo lường tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 đến kinh tế Việt Nam”, Trang thông tin điện tử kinh tế của Thông tấn xã Việt Nam, https://bnews.vn/do-luong-tac-dong-cua-cach-mang-cong-nghiep-4-0-den-kinh-te-viet-nam/144534.html, ngày 8-1-2020
(12) Phan Thế Quyết và Ngô Mai Hương: “Chuyển đổi số với doanh nghiệp Việt Nam trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0”, Trang thông tin điện tử của Viện nghiên cứu chiến lược – chính sách công thương, http://vioit.org.vn/vn/chien-luoc-chinh-sach/chuyen-doi-so-voi-doanh-nghiep-viet-nam-trong-boi-canh-cuoc-cach-mang-cong-nghiep-4-0-3112.4050.html
(13) Nguyễn Thắng: “Tăng trưởng bao trùm ở Việt Nam trong bối cảnh hội nhập và cách mạng công nghệ”, Trang thông tin điện tử Ban Kinh tế Trung ương, https://kinhtetrunguong.vn/, ngày 28-11-2016